पॅरिस ऑलिम्पिक आणि सीन नदीचा वाद (अक्षरनामा)

पॅरिस ऑलिम्पिक आणि सीन नदीचा वाद

पॅरिसमध्ये ऑलिम्पिकचा उदघाटन सोहळा तोंडावर असतानाच सीन नदीवरुन बराच वाद सुरू आहे. तो नेमका काय आहे? या वादामुळे ऑलिम्पिक उदघाटन सोहळ्याला गालबोट तर लागणार नाही ना? फ्रान्सचे क्रीडामंत्री आणि पॅरिसच्या महापौरांनी या नदीत उड्या का मारल्या?

भावेश ब्राह्मणकर

असं म्हणतात की नदीचं मूळ शोधू नये. पण, नाईलाजाने पॅरिसमधील सीन नदीचे मूळ शोधण्याचा प्रयत्न जगभरात सुरू झाला आहे. त्याचे कारण आहे ऑलिम्पिक स्पर्धा. आता तुम्ही म्हणाल की, या स्पर्धांचा नदीशी काय संबंध? तर तो आहे. ऑलिम्पिकचा उदघाटन सोहळा सीन नदीच्या किनारी तर होणारच आहे शिवाय ऑलिम्पिकच्या काही जलतरण स्पर्धा सुद्धा या नदीच्या पात्रातच होणार आहेत. म्हणूनच ही नदी सध्या जगभरातील मिडिया आणि सोशल मिडियात चर्चेच्या स्थानी आहे. सीन नदीचा हा वाद नेमका काय आहे हे आपण आता जाणून घेऊ....

सीन नदी ही फ्रान्समधील प्रमुख नदी आहे. फ्रान्सच्या उत्तरेला पॅरिस शहर हे या नदीवर वसलेले आहे. या नदीची एकूण लांबी ७७७ किलोमीटर एवढी आहे. पॅरिस शहरात या नदीवर एकूण ३७ पूल आहेत. ही नदी पुढे इंग्लिश खाडीत मिसळते. राजधानी पॅरिस शहराची जीवनदायी म्हणूनही तिची ओळख आहे. ऐतिहासिक आयफेल टॉवर याच नदीच्या किनाऱ्यालगत आहे. शिवाय पॅरिसला येणारा पर्यटक या नदीच्या कुठल्याही पुलावर फोटो काढल्याशिवाय राहत नाही. म्हणजेच, सर्व पर्यटकांची ती साक्षीदार आहे आणि या नदीचा फोटो घेऊन सर्व पर्यटक परत जातात. जगभरात डोळे दिपवणारा ऑल्पिम्पिकचा उदघाटन सोहळा सुद्धा याच नदीच्या किनारी होणार आहे. त्यामुळे तिचे महत्व किती अनन्यसाधारण आहे, हे आपल्याला कळून चुकते. आता मुद्दा आहे तो वादाचा.

जगभरात जसे जसे शहरीकरण होत गेले किंवा वाढत गेले त्याचा मोठा परिणाम हा नैसर्गिक स्त्रोतांवर झाला आहे. खासकरुन नदी आणि तलावांवर अक्षरशः कुऱ्हाडीचे घावच घालण्यात आले आहेत. मग, त्याला पॅरिस हे शहर कसे अपवाद असणार? पाण्याचा उपसा करणे हे प्रमुख कारण असले तरी त्यानंतर येते ते या नदीमध्ये मिसळणारे सांडपाणी आणि मैला. त्याशिवाय पर्यटक आणि नागरिकांकडून नदी पात्रात टाकला जाणारा कचरा हे सुद्धा नदीला प्रदुषित करते. जसे भारतात घडते तसेच पॅरिसमध्येही घडत होते आणि आहे. विशेष म्हणजे, १९व्या शतकाच्या प्रारंभीपर्यंत फ्रान्समध्ये मलजला वाहिनी नव्हती. घराघरातील मल हे गोळा करुन शहराबाहेरील शेतांमध्ये टाकला जात होता. तर, काही प्रमाणात मल हे थेट सीन नदीत मिसळत होते. त्यामुळे ही नदी प्रचंड प्रदुषित झाली होती. त्यानंतर भूमीगत मलजल वाहिनी साकारण्यात आली. मात्र, मलजलावर कुठलीही प्रक्रिया होत नव्हती. अखेर १९३५ च्या सुमारास पॅरिस शहरात मलजल शुद्धीकरण प्रक्रिया प्रकल्प साकारण्यात आला. हा प्रकल्प जगातला दुसऱ्या क्रमांकाचा होता. मात्र, अतिवृष्टीमुळे या प्रकल्पासाठी डोकेदुखी बनली. प्रमाणापेक्षा अधिक पाणी प्रक्रिया केंद्रात आले तर हा प्रकल्पच ठप्प व्हायचा. त्यामुळे अखेर हे पाणी थेट सीन नदीत सोडण्याशिवाय पर्याय नसतो. त्यात आणखी एक समस्या म्हणजे, पॅरिस शहराच्या आसपास असलेल्या गावातील पावसाचे पाणी हे सुद्धा थेट मलजल वाहिनीमध्ये येते. त्यामुळे वाहिनी आणि प्रकल्प दोघांवर ताण येतो आणि सारेच ठप्प होते. म्हणजेच, केवळ पॅरिस शहरात नदी प्रदूषणाला आळा घालून फायदा नाही. पॅरिस शहरात नदी प्रवेश करण्यापूर्वी जी गावे आणि लहान शहरे आहेत तेथील कारणेही महत्त्वाची ठरतात. घरांवर पडणारे पावसाचे पाणी जमिनीत सोडण्याचा पर्याय आहे. पण, त्याचा फारसा विचार केला जात नाही. विविध कारणांमुळे नदीचे एवढे पाणी प्रदुषित आहे की, तब्बल १०० वर्षांपासून या नदीत पोहण्याला बंदी आहे. आता ऑलिम्पिक स्पर्धेच्या तोंडावर ही बंदी उठविण्यात आली आहे.

२०२४ च्या ऑलिम्पिक स्पर्धा पॅरिसमध्ये होणार असल्याचे २०१७ मध्ये निश्चित झाल्यापासून फ्रान्स सरकार आणि पॅरिसचे प्रशासन कामाला लागले. मुद्दा एकच सीन नदीच्या प्रदुषणाचा. कारण नदी प्रदुषित राहिली तर जगभर पॅरिस फ्रान्सची नाचक्की होईल. त्यासाठीच सरकार आणि प्रशासनाने विशेष कृती आराखडा तयार केला. तब्बल १२ हजार कोटी रुपये खर्चून ही नदी स्वच्छ करण्यात आल्याचा दावा करण्यात आला आहे. म्हणूनच आता ऑलिम्पिकचा भव्य दिव्य उद्घाटन सोहळा या नदी किनारी होणार आहे. तसेच, स्पर्धेतील काही जलतरण स्पर्धा याच नदी पात्रात घेतल्या जाणार आहेत. मात्र, नदीचे प्रदूषण कमी झालेले नसून आम्ही या नदीत सामुहिकपणे लघुशंका करु, असा इशारा विविध संघटनांनी दिला. त्यामुळे वातावरण अधिकच तापले. शिवाय ऑलिम्पिकच्या तोंडावर हा इशारा माध्यमांसाठी मुख्य हेडलाईन बनला.

संघटनांच्या या विरोधाची दखल सरकार आणि प्रशासनाला घ्यावी लागली. त्यामुळेच फ्रान्सचे क्रीडा मंत्री यांच्या पाठोपाठ पॅरिसच्या महापौर एनी हिडाल्गो यांनी नदीत उडी मारुन पाण्याची गुणवत्ता चांगली असल्याचे ठामपणे सांगितले. पॅरिस ऑलिम्पिकचे प्रमुख टोनी एस्टँग्युएट आणि सरकारी अधिकारी मार्क गुइलॉम आणि स्थानिक स्विमिंग क्लबमधील जलतरणपटू हे सुद्धा यावेळी सहभागी झाले होते. यावेळी महापौर हिडाल्गो म्हणाल्या की, सीन नदी खूप सुंदर आहे, पाणी खूपच चांगले आहे. थोडीशी थंडी, पण खूप वाईट नाही. तर कॅनोईंगमध्ये तीन ऑलिम्पिक सुवर्णपदके जिंकणाऱ्या एस्तेंगुएटने सांगितले की, "२० वर्षांनी नदीवरील खेळ खेळल्यानंतर,  मला चांगले वाटते आहे. आम्ही नदी स्वच्छ करण्याचा प्रयत्न करीत आहोत." याद्वारे महापौरांनी विरोधकांची बोलती बंद करण्याचा प्रयत्न केला आहे. तसेच, जगभरात संदेश दिला की, सीन नदीच्या पाण्याची गुणवत्ता आता चांगली आहे.

पॅरिस शहर प्रशासनाने विशेष खबरदारी घेतली आहे. नदीमध्ये कुणीही कचरा टाकू नये याची काळजी घेतली जात आहे. सुरक्षारक्षक, पोलिस यांचे फिरते पथक तैनात करण्यात आले आहे. या नियमांचे उल्लंघन करणाऱ्यांना जबर दंडाची तजवीज करण्यात आली आहे. जगभरातून येणाऱ्या खेळाडू, प्रशिक्षक, सहाय्यक, क्रीडा क्षेत्रातील मान्यवर, पत्रकार आदींसमोर पॅरिस शहर आणि सीन नदीचे वाभाडे निघू नये यासाठी कसोशीचे प्रयत्न होत आहेत. कारण, ऑलिम्पिकचा इव्हेंट हा जगाला आपली ताकद आणि प्रतिष्ठा दाखविण्याचे एक माध्यम बनला आहे. त्यासाठी फ्रान्सने कंबर कसली आहे.

सीन नदीच्या निमित्ताने जगभरातील नद्यांच्या प्रदूषणाचा मुद्दा ऐरणीवर आला आहे. वाढते शहरीकरण, मलजल आणि कचरा थेट मिसळत असल्याने नद्यांचे आता नाले झाले आहेत. भारतातील गंगा नदी असो की सीन सर्वत्र हीच स्थिती आहे. नद्यांवर धरणे बांधल्यामुळे नदीच्या प्रवाहावर परिणाम होतो. धरणे, बांध आणि प्रदूषण यामुळे नद्या बारमाही ऐवजी काही महिन्यांपुरता वाहणाऱ्या बनल्या आहेत. पिण्याच्या पाण्यासह शेती आणि उद्योगाचे पाणीही नदी प्रदूषणामुळे प्रभावित झाले आहे. हे सारे घडताना दिसत असले तरी त्याकडे डोळेझाक केली जात आहे. शहरे नद्यांचे अनन्वित प्रदूषण करतात आणि त्याचे परिणाम ग्रामीण भागाला भोगावे लागतात. खासकरुन शहरांच्या खालच्या भागात असलेले कृषी क्षेत्र अडचणीत आले आहे. कारण, तेथे नदीचे प्रदूषित पाणी असते. प्लास्टिकसह घातक कचरा यामुळे नदीचे पाणी मोठ्या प्रमाणात बाधित होत आहे. अनेकदा तर या पाण्याची चाचणी केली असता ते पिण्यायोग्य तर सोडाच पण हात-पाय धुण्याच्या लायकही नसल्याचे निष्कर्ष जाहीर होत आहेत. नद्या या सजीवसृष्टीसाठी जीवनदायी असल्या तरी त्याचे सोयरसूतक नाही. जगभरात ज्या मोजक्या नद्या धार्मिकदृष्ट्या अतिशय पवित्र समजल्या जातात त्यात गंगा नदी वरच्या स्थानी आहे. आणि याच गंगेतील डॉल्फीनसह अन्य जलचर जवळपास नष्ट झाले आहेत. हे कशाचे द्योतक आहे? देशोदेशीची सरकारे कोट्यवधी रुपये नदीचे प्रदूषण दूर करण्यासाठी खर्च करतात. पण हा निधी पाण्यातच जात आहे. नमामी गंगे ही योजना त्याचे बोलके उदाहरण आहे. ऑलिम्पिकमध्ये भलेही पदकांची लयलूट होईल पण सीन नदीचे कायमस्वरुपी प्रदूषण बंद होईल का? की फक्त या इव्हेंटपुरताच नदीचे कोडकौतुक राहिल? ऑलिम्पिकच्या तोंडावर नदीच्या प्रदूषणाचा मुद्दा चर्चिला जाईल आणि पुन्हा तो थंड बासनात बसेल. दुर्दैव हे आहे की, नद्या मृत होणे म्हणजे मानवी विनाशाकडे मोठ्या गतीनेच ही वाटचाल आहे.

bhavbrahma@gmail.com
संरक्षण, सामरिकशास्त्र व पर्यावरणाचे अभ्यासक आणि मुक्त पत्रकार

Paris Olympic Seine River Pollution International Sports Environment