कचरा नव्हे चक्क सोनंच! कचरा व्यवस्थापनात करा करिअर

घरगुती, औद्योगिक, वैद्यकीय अशा विविध प्रकारचा कचरा तसं म्हटलं तर डोकेदुखी आहे. पण, या कचऱ्याची शास्त्रोक्त विल्हेवाट लावण्याचे कसब आजच्या काळाची नितांत गरज आहे. याच क्षेत्रात करिअर करुन कचऱ्याची गंभीर समस्या सोडवून पर्यावरणाच्या रक्षणात हातभार लावू शकतो. 

भावेश ब्राह्मणकर
bhavbrahma@gmail.com

कचरा म्हटलं की आपण त्याकडे तिरस्काराने पाहतो. पण कचराच सोन्याची संधी निर्माण करू शकतो असे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही, असे चित्र आज निर्माण झाले आहे. घरगुती, व्यावसायिक, औद्योगिक, वैद्यकीय असा विविध प्रकारचा कचरा आज साचू लागला आहे. पर्यायाने त्याच्या विल्हेवाटीची चिंता निर्माण झाली आहे. जिकडे पहावे तिकडे कचऱ्याचा भस्मासुर दिसून येत आहे. मोबाईल, संगणक वापरून निकामी झाल्यानंतर किंवा ठरावीक काळानंतर ते वापरण्याचा कंटाळा आल्यानंतर ती कचऱ्यातच जातात. 

इलेक्ट्रॉनिक कचऱ्याचा मोठा प्रश्न सध्या चर्चेत आहेच. पण त्याची विल्हेवाट लावायची कशी? हा कचरा असाच साचू लागला तर त्याने कितीतरी जागा व्यापेल. आज कृषिक्षेत्र कमी करून निवाऱ्याची सोय होत आहे. त्यातच कचराही जागा व्यापू लागल्याने अनेक प्रश्न निर्माण होतील. त्याद्वारे होणारे जमिनीचे प्रदूषण तसेच हा कचरा जलस्रोतांमध्ये मिसळल्यास पाण्याचे होणारे प्रदूषण, या कचऱ्यांमधून निघणाऱ्या घातक रसायने किंवा वायूंमुळे वायू प्रदूषण आणि त्यामुळे मानवी आरोग्याला असलेला धोका निर्माण होऊ शकतो. या कचऱ्याचे व्यवस्थापन, त्याची विल्हेवाट लावणे महत्त्वाचे आहे. गेल्या वर्षी दोन उपग्रहांमध्ये टक्कर झाली होती. त्यामुळे अंतराळात दोन्ही उपग्रहांचे तुकडे पसरले असल्याचे सांगण्यात आले. त्यालाच ई कचरा असे संबोधले गेले. 

वाढत्या उपग्रहांच्या संख्येमुळे, स्पर्धेमुळे भविष्यात या प्रकारच्या घटना वाढणे शक्य आहे. पर्यायाने त्याचा धोकाही आहेच. ओला कचरा, सुका कचरा, प्लॅस्टिक, पाला-पाचोळा, रद्दी, इलेक्ट्रॉनिक यंत्रांचे सुटे भाग, गोळया, औषधे, इंजेक्शन, तसेच वैद्यकीय कचरा, निकामी होणारे तंत्रज्ञान यांसारख्या कचऱ्यातून नवीन वस्तूंची निर्मितीही शक्य आहे. टाकाऊपासून टिकाऊ याद्वारे बहुविध प्रकारच्या वस्तूंची निर्मिती करता येईल का किंवा विशिष्ट कामासाठी सदर कचरा उपयोगी ठरेल का याचा अभ्यास होणे गरजेचे आहे. त्यामुळे कचऱ्याची विल्हेवाट लावणे हे मोठे आव्हान असले तरी या आव्हानातच करिअरच्या अनेक संधीही दडलेल्या आहेत. त्या शोधणे आणि त्या संधीचे सोने म्हणजे समाजसेवाच आहे. 

कौशल्य
- कचरा म्हणताच नाकाला रुमाल लावत असाल तर हे काम तुमच्यासाठी नाही.
- उलट कुठलाच कचरा हा टाकाऊ नसतो  या कुतूहलाने जर काम करण्याची तयारी असेल  तर कचऱ्यातून सोने शोधता येईल.
- नवनवीन कल्पना सुचायला हव्यात त्यातूनच कचऱ्याच्या विल्हेवाटाची एखादी नामी युक्ती गवसू शकेल.
- कचऱ्यावर प्रक्रिया किंवा त्यासंबंधीच्या प्रकल्पाच्या ठिकाणी काम करण्यात रस असायला हवा. 

पात्रता
- विज्ञान शाखेच्या विद्यार्थ्यांना यात करिअर करता येईल. त्यासाठी मान्यताप्राप्त बोर्ड किंवा विद्यापीठातून पदवी संपादन करणे आवश्यक आहे.
- पर्यावरणशास्त्र, पर्यावरण विज्ञान, रसायनशास्त्र, जीवशास्त्र यापैकी एका विषयाची पदवी असणे गरजेचे आहे.
- अभियांत्रिकीचे पदव्युत्तर शिक्षण घेण्यासाठी वरील विषयांसह अभियांत्रिकीची पदवी असायला हवी.  

शिक्षण
- रसायनशास्त्र, पर्यावरण व्यवस्थापन, पर्यावरणशास्त्र हे विषय घेऊन अभियांत्रिकी शाखेची पदवी मिळवता येईल. अभियांत्रिकी महाविद्यालयांमध्ये हे कोर्स उपलब्ध आहेत.
- व्यवस्थापनशास्त्र शाखेतही पर्यावरण विषयाचा अभ्यासक्रम सुरू झाला आहे.
- आयआयटीसारख्या संस्थेतही सदर अभ्यासक्रम उपलब्ध आहे. तेथे अभियांत्रिकी शाखेची पदवी किंवा पदव्युत्तर शिक्षण घेता येईल.
- काही खासगी संस्थांनीही यासंबंधीचे प्रमाणपत्र तसेच पदविका अभ्यासक्रम सुरू केले आहेत.
- नागपूरच्या निरी संस्थेनेही एक अभ्यासक्रम सुरू केला आहे.
- जैवतंत्रज्ञान शाखेतील काही विषयांचे अभ्यासक्रमही कचरा व्यवस्थापनाशी संबंधित आहेत. तेथेही शिक्षण घेता येईल. 

संधी
- कचरा व्यवस्थापन करणाऱ्या कंपनीमध्ये संधी मिळेल.
- नगरपालिका, महापालिका यांसारख्या स्थानिक स्वराज्य संस्थांमध्येही नोकरी मिळू शकते.
- प्रदूषण नियंत्रण मंडळामध्येही संधी मिळू शकेल.
- कचऱ्यावर प्रक्रिया करणाऱ्या किंवा त्याची विल्हेवाट लावणाऱ्या संस्थांमध्ये काम करता येईल.
- कचरा व्यवस्थापनाचा स्वतःचा उद्योग किंवा कंपनी स्थापन करता येईल.
- कचरा व्यवस्थापनासंदर्भात विविध संस्था, संघटना, सरकार यांना मार्गदर्शन किंवा सल्ला देता येईल.
- कचरा व्यवस्थापनाशी संबंधित आधुनिक यंत्र, उपकरणांची निर्मिती आणि त्याची विक्री करता येईल.
- कचरा व्यवस्थापनाचे कंत्राट घेता येईल.
- कचऱ्याची विल्हेवाट लावणारा कारखाना उभारता येईल.
- कचरा व्यवस्थापन करणाऱ्या संस्थांना विविध प्रकारच्या सोयी-सुविधा पुरवता येतील.

Environment Education Waste Management Career Biomedical e waste solid waste construction waste syllabus course